آتشفشان دماوند بیدار می‌شود

میترا اسدنیا:ساخت‌وسازهای بی‌رویه در ارتفاعات بالاتر از ۱۸۰۰ متر از سطح دریا، گسترش کلانشهر تهران و هجوم انواع مواد مصنوعی و کاربرد آن در نمای این ساختمان‌های ناهمگون و عمدتا عاری از هنر و ظرافت، تنها نمایشگر روان بی‌نظم و خشن طراحان، سازندگان و مشتاقان خرید آن نیست بلکه نشان از فقدان هرگونه دانش و تعهد به طبیعت و فقدان هرگونه آگاهی از استانداردهای زیست‌محیطی است.

و حاصل آن تجاوز‌های مکرر به حریم غول خفته دماوند و دامنه‌های البرز بوده است.
چندی پیش دکتر محمدحسین لباسچی، رئیس ایستگاه تحقیقاتی هومندآبسرد دماوند در گردهمایی علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور اعلام کرد آمارهای ۳۳ ساله هواشناسی حکایت از گرم‌شدن تدریجی هوا در دامنه‌های قله دماوند دارند که ادامه این روند می‌تواند به عقب‌نشینی تدریجی برف مرز این قله و حتی محو کاکل برفی دائم آن منجر شود. ستاده‌های حاصل از داده‌های ۳۳ ساله ایستگاه هواشناسی نشان می‌دهد میانگین حرارت منطقه با بیش از۲/۶ درجه افزایش از ۹/۲ درجه در سال ۱۳۵۲ به ۱۱/۸درجه در سال ۸۵ رسیده است.
وی اضافه کرد بررسی‌های ۴۴ ساله آمار بارندگی ایستگاه نشان می‌دهد که هرچند قدرمطلق میانگین بارندگی ایستگاه اندکی افزایش یافته اما سهم بارندگی فصل بهار، که بسیار حائز اهمیت است، در طول این مدت مرتبا کاهش یافته است. در یک دوره ۲۰ ساله همچنین ژرفای دسترسی به آب نیز فروتر رفته و از ۱۳۰ متر به ۱۶۴ متر رسیده است. (سایت آفتاب: دوشنبه ۱۵ مرداد ۱۳۸۶)
این پدیده نگران‌کننده را با دکتر «مجید شفیع‌‌پور» متخصص محیط‌زیست و عضو هیات علمی دانشگاه تهران در میان گذاشتیم.
وی با مجزاکردن دو مبحث؛ یکی گرم‌شدن هوای دو شهر تهران و دماوند در نواحی دامنه این کوه و مبحث گرم‌شدن قله این منطقه منحصربه‌فرد کشور گفت: «اگرچه در مباحث زیست‌محیطی و منابع طبیعی به‌ویژه آب‌وهوا، تمام پدیده‌ها بر یکدیگر تاثیر متقابلی دارند که قابل پیشگیری و کنترل نیست اما این دو موضوع را باید در دو حوزه جداگانه مورد توجه قرار داد.»
وی در مورد گرم‌شدن هوا در نواحی شهری و دامنه‌های دماوند گفت: «در کلیه محدوده‌هایی که عملا با تراکم ساخت‌و‌ساز روبه‌روست، پوشش طبیعی خاک اعم از پوشش گیاهی انبوه یا کم پشت نیز کاهش می‌یابد. این وضعیت به‌دلیل احداث ساختمان‌ها، جاده‌ها، آسفالت‌سازی‌ها و نیز استفاده از مصالح ساختمانی مصنوعی یا طبیعی در سطوح نمای ساختمان‌ها، پشت‌بام‌ها و پنجره‌ها سبب شده که ضریب هدایتی خاک تغییر کند. در نتیجه سرعت روند جذب گرمای خورشید توسط خاک و بازپس‌دادن آن و نیز مقدار گرمای خورشیدی که زمین قادر بوده جذب کند و سپس از خود متصاعد کند، کاهش می‌یابد.»
وی در بیان دلایل بروز این پدیده گفت: «مواد مصنوعی برخلاف خاک و دیگر پوشش‌های طبیعی، قادر به نگاه داشتن گرما در مدت طولانی نیستند و آن را به‌سرعت به محیط‌های همجوار منتقل می‌کنند. در نتیجه دمای هوا در هر منطقه یا محدوده پرتراکم شهری رو به افزایش دارد.» به گفته وی این وضعیت امروزه ما را با پدیده «جزایر حرارتی» مواجه کرده است. وی در توضیح این پدیده گفت: «اگر یک منطقه پرتراکم شهری را در نظر آورید، با انواع مواد مولد دما همانند وسایل موتوری، دودکش منازل یا ادارات و کارگاه‌های کوچک و بزرگ و منابع انعکاس‌دهنده نور خورشید مانند سطوح آسفالت روی پشت‌بام‌ها و شیشه‌ها و سنگ‌هایی که در نمای ساختمان‌های مسکونی و تجاری به وفور به کار برده شده، در صورت بررسی و تعیین میزان افزایش دما در محدوده‌های متراکم مسکونی یا تجاری (با انواع ساختمان‌های بلند و نماهای ساخته‌شده از سیمان و بتون و انواع سنگ‌های مصنوعی و کارخانه‌ای) در مقایسه با دمای هوا در نواحی حومه آن شهر اعداد و ارقام مشخصی حاصل می‌شود.
چنانچه منحنی اعداد به‌دست‌آمده از بررسی تغییرات دما از حومه شهر به طرف محدوده پرتراکم شهری و سپس از منطقه شهری به حومه دیگر شهر در سوی دیگر آن رسم کنیم، این منحنی تغییرات، دارای یک برآمدگی در بین دو حومه است که حکایت از افزایش دما در این محدوده دارد. ترسیم این برآمدگی یا منحنی افزایش دما، به شکل جزیره‌ای است که در اصطلاح و از نظر علمی به‌عنوان «جزایر حرارتی» شهرت دارند.»
وی یادآور شد که جزایر حرارتی برای جابه‌جایی و حرکت صعودی آلاینده‌ها از سطح کم‌ارتفاع زمین به ارتفاعات بالاتر در محدوده متراکم شهری مفید و ضروری است اما به واسطه انتقال آلاینده‌ها به اطراف باعث افزایش آلاینده‌ها در حومه‌های کم ساخت‌وساز مثل کوه و دشت‌ها در نواحی اطراف و خارج از شهر می‌شوند.
شهر دماوند نیز همانند تهران طی یک دهه گذشته به‌طور بی‌سابقه‌ای توسعه یافته و ساخت‌وسازهای بی‌رویه‌ای در آن صورت گرفته است. باتوجه به جذابیت این منطقه از نظر آب‌وهوا و فاصله اندک این منطقه ییلاقی با کلانشهر تهران این وضعیت از نظر تردد انواع وسایل نقلیه و مسافران و نیز گسترش ساخت‌وسازها نابودی خاک را در منطقه تشدید کرده است. این وضعیت سبب شده است که بسیاری از اراضی اطراف این شهر که سابقا در خارج از محدوده شهری بود، اکنون با اجرای انواع طرح‌های انبوه‌سازی و احداث انواع شبکه‌های شهری و کمربندی‌های کنار‌گذر شهری، جاده‌سازی و خیابان‌کشی و آسفالت‌گذاری‌ها، زیر پوشش انواع مواد مصنوعی فرورفته و پنهان شود. در واقع این مواد مصنوعی، جای خاک طبیعی را گرفته است. به نحوی که می‌توان گفت بر اثر این دستکاری در طبیعت خاک معمولی طبیعی منطقه زیر پیراهنی از سیمان و آهن و شیشه و سنگ‌های کارخانه‌ای و دیگر مواد غیرطبیعی، پوشیده و مدفون شده است و این امر منجر به سرعت روند بازگشت دما به محیط اطراف می‌شود.
این پدیده تاکنون در بسیاری از کشورهای جهان که با معضل گسترش بی‌رویه جمعیت و توسعه غیراستاندارد شهری مواجهند، رخ داده و سبب تغییر ریز اقلیم‌های محدوده شهری شده است. دکتر شفیع‌پور عقیده دارد که تهران و دماوند، نمونه کاملی از این تغییر ریز اقلیم‌اند که به‌دلیل افزایش جمعیت از یک‌سو و سکون هوا، افزایش گرمای بیشتر و آلودگی‌های بیشتر از دیگر سو، دچار مشکل تجمع و تمرکز آلاینده‌های معلق در هواست که تهدید بزرگی برای سلامتی انسان‌ها و سکنه این دو شهر شده است.
چندی پیش دکتر ایرج خسرونیا، رئیس جامعه پزشکان متخصص داخلی ایران اعلام کرد: که ۴۰ تا ۵۰ درصد از بیماران ریوی کشور در فصول سرد سال که زمان اوج آلودگی هوای تهران است در بیمارستان‌ها بستری می‌شوند. به گفته وی آلودگی هوا باعث کاهش تمرکز و اثرات مخرب روی سیستم مغزی می‌شود بنابراین باید تمامی افرد به‌ویژه بیماران مبتلا به بیماری‌های مزمن ریوی، قلبی و سالمندان از رفت‌وآمدهای غیرضروری در هوای آلوده به‌شدت خودداری کنند.
به گفته متخصصان و پزشکان آلودگی هوا سبب می‌شود که بدن از میزان کافی اکسیژن محروم بماند. در این میان اکسید‌کربن باعث فلج‌شدن گلبول قرمز بدن می‌شود و در بیماران ریوی این امر موجب ایجاد ناراحتی‌های تنفسی شده و در نهایت منجر به از کار افتادگی این افراد می‌شود.
اما باوجود هشدارهای مکرر، این تغییرات به‌دلیل ادامه تاثیر ترکیبی دو عامل مهم یعنی گسترش ساخت‌وسازها و فعالیت‌های صنعتی غیراستاندارد، همچنان رو به افزایش است. دکتر شفیع‌پور در پاسخ به این پرسش که پدیده گرمایش جهانی زمین چه نقشی در این زمینه دارد، گفت: «پدیده گرم‌شدن زمین معضلی جهانی است که آثار طبیعی خود را بر تمام کشورها و محیط‌های آبی و خشکی و نیز اکوسیستم‌های طبیعی آنها برجای می‌گذارد. این پدیده در مناطق مختلف کشور ما نیز آثار و عواقب خاص خود را دارد که شایسته بررسی و مطالعه محققان است اما این پدیده یعنی گرم‌شدن زمین در سطح جهانی بیشتر نقش تسریع‌کننده دارد. این پدیده سبب تشدید روندافزایش دما می‌شود که به‌دلیل بی‌توجهی به استانداردهای زیست‌محیطی در توسعه شهرها و ساخت‌وسازهای بی‌رویه و غیراستاندارد در کشور و به‌ویژه در کلانشهرهایی چون تهران تشدید شده است.»
به گفته این کارشناس محیط‌زیست نمی‌توان علت اصلی گرم‌شدن دمای تهران و نواحی همجوار آن را به‌عهده پدیده گرم‌شدن زمین گذاشت زیرا تاثیر این پدیده در گرم‌شدن زمین بیش از یک درجه نمی‌تواند باشد. وی در ادامه یادآور می‌شود که دماوند اکنون پدیده‌ای را تجربه می‌کند که دامنه‌های شمالی البرز در اطراف تهران، طی سال‌های اخیر تجربه کرده‌اند و آن تخلفات متعدد در ساخت‌وساز انواع ویلا و آپارتمان‌ها در نواحی مرتفع کوهستانی است.
عوارض این تخلفات شهری در مناطق غیرشهری مشخصا ایجاد اختلال در عملکرد طبیعی کوه‌هاست که به مرور زمان و به تدریج، این عملکرد را به عملکردی ناسازگار، مبدل کرده است. این عملکرد ناسازگار اکنون عوارض خود را به‌صورت افزایش دما و دیگر تغییرات غیرطبیعی، آشکار می‌کند.
میزان این تخلفات در شمال تهران به‌حدی بوده است که میدان ساخت‌وسازها از تراز ۱۸۰۰ متر بالاتر از دریا نیز تجاوز کرده است. وی در توضیح بیشتر این مطلب گفت: «طبق مصوبات و تصمیم‌گیری‌های انجام شده، مدت‌هاست که در منطقه‌های ۱ و۲ تهران، ساخت‌وساز از ارتفاع ۱۸۰۰ متر به بالا ممنوع اعلام شده است. همچنین در منطقه ۵ از ۱۶۰۰ متر به بالا و در منطقه ۲۲ از ۱۴۰۰ متر به بالا، هرگونه ساخت‌و‌سازی ممنوع اعلام شده است اما طبق بررسی‌های موجود در مناطق یک، ۲ و ۴، ساخت‌وسازهای بی‌رویه‌ای حتی در نواحی بالاتر از ۱۸۰۰ متر نیز صورت گرفته است. این در حالی است که کارشناسان، منطقه‌های مرتفع تهران را برای زیست انسان نامناسب دانسته و اعلام کرده‌اند ارتفاع حدود ۱۶۰۰ متر به بالا، منطقه شکل‌گیری سفره‌های آب زیرزمینی است و نباید در آنها ساخت‌وساز صورت گیرد.
روشن است که بیشتر این ساخت‌وسازها غیرمجاز بوده و برای تامین منافع عمومی نسبت به تخریب این ساختمان‌ها و مجازات عاملان این ساخت‌وسازها اقدامی جدی و ضروری است اما دکتر شفیع‌پور در زمینه اینکه چه راهکاری برای مقابله یا جبران شرایط ایجاد شده وجود دارد، می‌گوید: «متاسفانه نمی‌توان هیچ راهکار مشخصی ارائه کرد زیرا این از مواردی است که اگر فرصت‌ها از دست برود دیگر قابل بازگشت نیست و یا به‌سختی و تنها با صرف هزینه‌های کلان قابل جبران خواهد بود.»
وی در عین حال مساله افزایش دما در منطقه قله دماوند را موضوعی مستقل دانست که باید جدا از وضعیت آب وهوایی و مخاطرات زیست‌محیطی شهری در شهر دماوند مورد بررسی قرار گیرد: «تاکنون در تمام بررسی‌های انجام شده درباره قله دماوند، تمرکز محققان بر پوشش دائمی برف در این منطقه بوده است زیرا همیشه قله دماوند در تمام فصول و حتی در گرم‌ترین روزهای سال نیز دارای برف بوده است اما سال گذشته از جمله موارد نادری بود که قله این کوه برف خود را از دست داد.»
بدیهی است که این مساله نیز حاکی از افزایش دمای هوا در منطقه قله دماوند است و گزارش‌های هواشناسی هم این موضوع ر ا تایید می‌کند اما دکتر شفیع‌پور تاکید دارد که در بحث از دلایل این پدیده باید عوامل ترکیبی متعددی را در نظر گرفت.
وی در بیان این عوامل ترکیبی که سبب ذوب‌شدن برف‌ها در قله می‌شود گفت: «اولا دماوند یک قله آتشفشانی خفته است. بنابراین در تمام سال‌های گذشته احتمال می‌رفته است که فعال شود. بنا بر مطالعات انجام شده در سال‌های اخیر نیز این منطقه آتشفشانی قدری فعال شده است. و همین امر سبب افزایش دما در قله و آب‌شدن برف‌ها دراین منطقه شده است.»
دومین عاملی که وی آن را عامل موثری در گرم‌شدن قله دماوند دانست پدیده گرم‌شدن زمین است که طی ۳۰ سال گذشته تاثیر مشخصی داشته است. به‌گفته وی مساله سوم همان معضل گسترش کلانشهر تهران و افزایش ساخت‌وسازهاست که نقش تسریع‌کننده‌ای در این پدیده دارد. این معضل در منطقه قله دماوند همراه با گرم‌کردن دمای هوا، احتمالا عامل تسریع و تشدید این پدیده یعنی فعال‌شدن آتشفشان دماوند و ذوب‌شدن برف‌های آن بوده است و علاوه بر تمام عوامل یادشده به‌جاست سهم رو به تزاید به اصطلاح دوستداران کوه و کوهنوردی را نیز در بروز این قبیل واکنش‌های طبیعی در نظر گرفت. رفتار‌های خشن و غیرمتمدنانه خیل عظیم مردمی که گاه و بی‌گاه تنها برای تفریح به کوهستان‌ها می‌روند و عرصه را بر طبیعت و ساکنان و حافظان آن تنگ می‌کنند. و از همه بدتر در این میان برگزاری همایش‌های رنگارنگ است که با صعود همزمان حجم کثیری از جمعیت، با لگدکوب‌کردن خاک و نابودی گونه‌های گیاهی و پراکندن انواع زباله، سال‌هاست که زخم‌هایی جبران‌ناپذیر از انواع آلودگی بر دامن البرز و دماوند نشانده‌اند.
بی‌شک دماوند روزی انتقام خواهد گرفت. کاش آن روز نزدیک نباشد

ماخذ : تهران امروز

http://www.bi3t.ir/